الاضحویة فی المعاد (کتاب)الاضحویه یا رساله اضحوی یا الاضحویة فی المعاد رساله‌ای است که ابو علی سینا آنرا در روزگار جوانی به زبان عربی نوشته و به استاد خود ابو بکر محمد بن البرقی الخوارزمی که از آن در مقدمه همین رساله به الشیخ الامین یاد کرده، تقدیم میکند. ۱ - وجه تسمیهدر مورد علت نامگذاری این رساله به اضحویة مشهورترین نظریه این است که بو علی آنرا به مناسبت فرا رسیدن عید اضحی یعنی همان عید قربان نگارش کرده و به همین نام نیز نامیده است کما اینکه رساله نیروزیه خود را که در علم اعداد است به مناسبت عید نوروز تالیف نموده است البته اینکه تقدیم این رساله‌ها در مناسبت‌های مذکور بوده است نیز نظریه بعیدی نمی‌باشد در انتساب این رساله به بو علی تقریبا اتفاق نظر وجود دارد که هم به لحاظ ادبیات به کار رفته در این رساله و هم به لحاظ مطالب آن چنین یقینی بدست می‌آید. ۲ - گزارش محتوابوعلی ابتدا رساله با حمد خدا شروع میکند و بعد از اعلام تقدیم این رساله به استاد خود تقدیری در خور توجه از وی به عمل می‌آورد و استفاده‌ای که از استادش برده را بعنوان حقی بزرگ یاد میکند که در سدد جبران این حق بزرگ است. رساله در هفت فصل تنظیم شده است که عبارتند از: ۲.۱ - فصل اول حقیقت معادمولف در فصل اول لفظ معاد را به لحاظ لغوی مورد بررسی قرار داده و اعتقادات گوناگون در معاد را یاد آوری نموده است سپس در ادیان آسمانی و در قرآن چه جایگاهی برای معاد متصور است را بیان میکند و به آیه شریفه «یا ایتها النفس المطمئنه ارجعی الی ربک راضیة مرضیة» تو‌ای روح آرام یافته! به سوی پروردگارت بازگرد در حالی که هم تو از او خشنودی و هم او از تو خشنود است،به عنوان دیدگاه قرآن درباره معاد استشهاد می‌نماید. [۳]
الاضحویة فی المعاد، ابن سینا، ص۱۳.
۲.۲ - فصل دوم اختلاف آراء در معاداما اینکه اختلاف آراء در مورد معاد به چه شکلی می‌باشد؛ در فصل دوم رساله مورد بررسی واقع شده است ابن سینا عده‌ای کم را که دارای عقلی ضعیف و ناقص می‌باشند را منکران معاد، و غالب مردم را اقرار کننده به معاد می‌داند که همین‌ها از چند بخش تشکیل شده‌اند عده‌ای به جسمانی صرف بودن معاد قائلند، عده‌ای فقط به روحانی بودن آن معتقدند و بخشی نیز معاد را روحانی و جسمانی میدانند اما اینکه چه مذاهب و فرقی به این نظریات قائل شده‌اند مورد بحث مولف در دنباله همین فصل واقع گردیده است. [۴]
الاضحویة فی المعاد، ابن سینا، ص۹۱.
۲.۳ - فصل سوم رد آراء باطلهبعد از دسته بندی نظریات در فصل سوم به تحلیل و بررسی آنها پرداخته تا رای صواب در این باره مشخص گردد، نخست به نظریه گروهی که قائلند معاد فقط جسمانی است پرداخته و علت قائل شدن به چنین نظریه‌ای را بیان کرده و علت باطل بودن آن و منشاء اشتباهات را بازگو میکند و به همین ترتیب به دیگر آراء باطله نیز همچون تناسخیه و امثالهم پرداخته نهایتا به این نتیجه منتهی می‌گردد که معاد نفسانی صرف می‌باشد لکن نه به آن ترتیبی که قائلان به تناسخ خیال کرده‌اند وی استدلال خود را در این زمینه به فصول آتی واگذار میکند. [۵]
الاضحویة فی المعاد، ابن سینا، ص۹۷.
۲.۴ - فصل چهارم حقیقت انساندر فصل چهارم بحث از حقیقت انسانی است و اینکه انسان به چه چیزی اطلاق می‌گردد بوعلی میگوید وقتی انسانی میگوید من به چه چیزی نظر دارد آیا منظور از من فقط جسم ظاهری است یا اعضاء باطنی را هم مثل قلب و مغز و... در بر می‌گیرد یا بالاتر از آن، نفس انسان را نیز شامل می‌گردد زیرا وقتی انسان میگوید نصیب من از خیر یا شر منظورش نصیب نفسش می‌باشد، از اینجا به نتیجه می‌رسد که درک لذائذ و آلام بوسیله نفس می‌باشد و منظور از انسان همان نفس انسانی است. [۶]
الاضحویة فی المعاد، ابن سینا، ص۱۲۷.
۲.۵ - فصل پنجم عدم فساد حقیقت انسانفصل پنجم در اثبات استقناء نفس از بدن است. او میگوید در شرحی که به کتاب نفس ارسطو نوشته‌ام این مطلب را به خوبی توضیح داده‌ام لکن آن قدری که در حوصله این کتاب است اثبات این حقیقت است که نفس جوهری است که برای بقاء خود هیچ نیازی به بدن ندارد. غیر مادی بودن صورت معقوله نیز از دیگر مباحث مطرح شده در این فصل رساله می‌باشد. [۷]
الاضحویة فی المعاد، ابن سینا، ص۱۳۲.
۲.۶ - فصل ششم وجوب معاددر فصل ششم در وجوب معاد است، بوعلی میگوید وقتی ثابت کردیم که نفس غیر مادی و فنا ناپذیر است، ناگذیر بعد از مفارقت از بدن نیز به حیات خود ادامه خواهد داد در چگونگی حیات نفس بعد از مرگ، یا همراه با الم و درد است یا همراه با لذائذ که در صورت اول نفس شقیه و در صورت دوم سعیده خواهد بود که این عبارت است از حقیقت معاد. [۸]
الاضحویة فی المعاد، ابن سینا، ص۱۴۳.
۲.۷ - فصل هفتم حالات بعد از مرگدر آخرین فصل به تعریف احول مردم بعد از مرگ و چگونگی نشات آخرت می‌پردازد. بوعلی میگوید این چنین نیست که همه لذائذ و آلام با حواس پنجگانه باشد. واقعی‌ترین لذت حواس را رجوع به حال طبیعی می‌داند مثلا وقتی انسان تشنه یا گرسنه میشود با خوردن آب یا غذا به حالت طبیعی باز می‌گردد که این بزرگترین لذت برای فرد است اما اضافه شدن امری وهمی به لذائذ محسوسه باعث زیادی لذت خواهد شد مثلا در لذت تناکح وقتی رغبتی حیوانی ضمیمه فعل فیزیکی جماع میشود لذت جماع دو چندان می‌گرداند. پس هر یک از قوای مفکره یا متخیله و متوهمه، غضبیه و شهوانیه آثار خاصی را می‌گذارد و آلام و لذائذش نیز فرا مادی و با اهمیت تر و اثر گذارتر خواهد بود و تنیجتا هیچ یک از لذائذ علم آخرت که مخصوص نفوس انسانی می‌باشد با لذائذ دنیوی، کامل قیاس نخواهد بود و لذائذ اخروی لذتی عظیم و آلامش، آلامی عظیم و مهم خواهد بود. در انتها، نظریه‌ای را از ثابت بن قره نقل میکند و از آن به مذهب عجیب یاد میکند که قائل است نفس از بدن منفصل گردیده و در جسم لطیفی جای می‌گیرد. [۹]
الاضحویة فی المعاد، ابن سینا، ص۱۴۵.
۳ - وضعیت کتابمحقق رساله یعنی دکتر حسن عاصی در انتها، طبق نموداری، آراء مختلف را در مورد معاد نمایش داده سپس قاموس مصطلحات متن را آورده و فهرست‌هایی را با عنوان کشافات و در محدوده کشاف الایات، کشاف الاحادیث، کشاف الاعلام و الفرق و کشاف المصطلحات آورده است. ثبت مراجع و فهرست محتویات نیز پایان بخش کتاب هستند. [۱۰]
الاضحویة فی المعاد، ابن سینا، ص۱۹۲.
۴ - نگاهی به ترجمهاین رساله ترجمه‌ای به زبان فارسی دارد که آقای حسین خدیو جم آنرا بدست آورده و احتمال میدهد مربوط به قرن‌های ششم یا هفتم باشد که به نثر کهن فارسی توسط مترجمین دقیق و آشنا به فن ترجمه ولکن نامعلوم انجام گرفته است. آن را به لحاظ فنی می‌توان ترجمه‌ای دقیق، مفصل و همراه با توضیح عبارات ثقیل به حساب آورد که با تحقیق و تصحیح خدیو جم به چاپ رسیده است. ۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار حکیم بوعلی سینا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |